معرفی و ثبت سفارش کتاب “حاشیه هایی پر رنگ تر از متن”

این کتاب ، محصول حضور و تدریس چندساله کتاب درسی تفکر و سواد رسانه ای در دبیرستان ماندگار البرز و دبیرستان تیزهوشان علامه حلی بوده و از نشست و برخاست نزدیک با دانش آموزان و همچنین پس از بازنویسی و تکمیل یک پژوهش علمی در این حوزه تخصصی ، به ثمر نشسته است .

مسلما بهره مندي از سواد رسانه اي، مهارتي حياتي بـراي قرن 21 بـه حساب مي آيد. چرا كه فناوري هاي اطلاعاتي و ارتباطي ماننـد رايانه، انواع رسانه های اجتماعی ، شبكه هاي ارتباطي خطوط تلفني ، شبكه هاي فيبر نوري، مـاهواره ها و ديگر وسايل ارتباطي، جوامع را متحول ساخته و بر فهم و ادراك ما از خودمان و جوامع مان تأثير گذاشته است. سواد رسانه اي پاسخي ضروري، غير قابل اجتناب و واقع نگر نسبت به محيط الكترونيكي پيچيـده اطراف مـا است تا با ايجاد توانايي دسترسي ، بـه تحليل، ارزيابي و پـردازش فعال اطلاعات دراشكال مختلف پيام هاي مكتوب، ديداري و شنيداري بپردازيم. درگذشته یونسکو اعلام داشت که از سال 2000 بی سواد به کسی اطلاق می شود که توانایی کار با رایانه را نداشته باشد. این پیش بینی در کشورهای پیشرفته امروزی کاملاً محسوس است و نیاز به استفاده از کار با تجهیزات رایانه ای از ضروریات جوامع پیشرفته است. امروزه که سالها از سال 2000 میگذرد، تعریف دیگری از باسواد فرا روی جوامع بشری قرارگرفته است و آن سواد رسانه‌ای است که حتی مهارت استفاده از رایانه دیگر هدف نیست بلکه با سواد کسی است که بتواند از میزان حجم زیاد اطلاعات موجود، نیاز اطلاعاتی خود را شناسایی و تجزیه و تحلیل کند تا به آنچه نیاز دارد، دست یابد. در دنیای مدرن، سواد رسانه‌ای برای مردم به اندازه سواد خواندن و نوشتن ، با ارزش و با اهمیت است .
از طرفی در نظام های سیاسی و دموکراتیک، یکی از مهمترین اهداف تعلیم و تربیت، آموزش و پرورش شهروندان مسئول است. مسئول بودن شهروندان چیزی بیش از یک مشارکت صرف در رأی گیری هاست . شهروندان مسئول ، قدرت تصمیم گیری آگاهانه را دارند و با استفاده از تفکر منتقدانه و البته خلاّقانه به تجزیه وتحلیل مسائل مختلف و ارائه راهکار برای آن مسائل می پردازند. سواد رسانه‌ای ، مهارت تفکر انتقادی برای درک موضوعات پیچیده را در جامعه مدرن فراهم میسازد. تجزیه وتحلیل محتوای پیامها و چگونگی خبرسازی رسانه ها و نیز نقش و عملکرد رسانه ها در جریانات سیاسی و مواردی این چنینی ، به حوزه سواد رسانه‌ای مربوط می‌شود.
گرچه رشد فزاینده فناوری ارتباطی و رسانه‌ای، دربردارنده فرصت های فراوان برای جامعه بشری است، اما سلطه‌ی بی چون و چرای محدودی از کشورهای عمدتا غربی و به ویژه آمریکا و انحصار و کنترل رسانه‌ای که به نوعی منجر به جریان یک سویه و نابرابر اطلاعاتی و رسانه‌ای از سوی نظام سلطه شده، موجب بروز اَشکال جدیدی از تهدیدها که با عنوان تهدیدات نرم یاد می شود، گردیده است . با توجه به شدت روزافزون هجمه ‌های رسانه‌ای از سوی رسانه‌های رقیب و بیگانه می توانیم از تعبیر “جنگ رسانه‌ای” که به معنای استفاده از رسانه‌ها برای تضعیف کشور هدف است، استفاده نمائیم . جنگ رسانه‌ای یکی از برجسته ترین صحنه های نبرد در عرصه جنگ نرم است. پرواضح است که می بایست تدابیری اندیشید تا دانش‌آموزان ، عموم مردم و حتی نخبگان را که به صورت پنهان و نرم در زیر بمباران رسانه‌ای و عملیات روانی بدخواهان قرار دارند، حفظ نمود و حتی در صورت توان از حالت انفعالی بیرون آورده و به عناصر اثرگذار و فعال برای مقابله با تهدیدات نرم رسانه‌ای تبدیل نمود. آموزش سواد رسانه‌ای نوعی مصونیت بخشی درونی را ایجاد می کند و هنگامی که ذهن فرد، انتخاب و طرد را آموخته باشد و معیارها را به دست آورده باشد، سالم تر می ماند و قرنطینه هم لازم نیست. در حقیقت ما جهت استفاده از رسانه ها ، به ساختن یک حفاظ مستحکم و ایمن برای دانش‌آموزان ، نیاز داریم.
در مجموع به نظر می رسد یکی از راهبردها و ابزارهای تحقق هدف والا و ارزشمند ایجاد مصونیت و توانمندی عموم مردم در قبال جنگ رسانه‌ای دشمنان ، گسترش و تعمیق آموزش سواد رسانه‌ای در کشور، بویژه در نهاد رسمی آموزش و پرورش است. از آنجا که آموزش و پرورش هر کشور ، مهم ترین و اساسی ترین سازمان برای آماده سازی نسل آینده است، سرمایه گذاری های مادی و معنوی این سازمان و پدید آوردن ساز و کارهایی برای تحقق یافتن اهداف آن دارای اهمیت است . نظام آموزش و پرورش با تحت پوشش قرار دادن حدود یک چهارم جمعیت کل کشور ، از عظیم ترین منابع نیروی انسانی یا به عبارتی بیشترین ثروت ملی برخوردار است. بنابراین سرمایه گذاری روی خیل عظیم نیروهای نوجوان و جوان جامعه بر روند رشد و توسعه ملی تأثیری بسزا خواهد گذاشت. ضمن آن که دوره آموزش متوسطه نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دوره متوسطه، سرآغاز آموزش عالی است و مهارتها و توانمندی هایی را در فرد ایجاد می کند که او را به فردی کارشناس مبدل می سازد. دانش آموز دوره متوسطه باید این توانایی را کسب کند که پدیده های ساده علمی، تجربی و محیطی و ارتباط آنها را درک کند و در حوزه های علوم طبیعی، اجتماعی و انسانی اطلاعات کافی به دست آورده و بتواند در زندگی از آنها استفاده کند.
محتوای کتب درسی از عناصر مؤثر در تحقق بخشیدن به سواد رسانه‌ای در نظام آموزش متوسطه است. در واقع، در نظام آموزشی فعلی کشور، کتاب درسی را می توان مهم ترین ابزار آموزش برای پرورش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی به حساب آورد. البته این حقیقت ، به معنای نادیده گرفتن نقش و جایگاه معلم و دبیر در امر آموزش نیست. برای آنکه بدانیم تا چه اندازه نظام آموزش متوسطه در دستیابی به اهداف سواد رسانه‌ای ، موفق بوده است، بررسی محتوای کتابها از اهمیتی ویژه برخوردار است. برنامه درسی نیازمند ارزشیابی است. اگر نقاط ضعف و کاستی های برنامه درسی به موقع آشکار نشود ، به تدریج به مسئله و مشکلی بزرگتر تبدیل می‌شود و به آسانی حل نخواهد شد. طبیعتا سطح سواد رسانه‌ای افراد در قیاس با یکدیگر متفاوت بوده و هر فردی سطحی از آن را دارا است. لکن برای رسیدن به سطوح بالاتر آن و درک عمیق تر از جریان کار رسانه ها، لازم است طرحی دقیق و گام به گام برای آموزش آن در نظر گرفت که قابلیت تحقق اهداف از پیش تعیین شده را داشته باشد.
در نظام آموزش و پرورش کشور ما نیز ضروری به نظر می‌رسد که با نگاهی واقع بینانه به شرایط و اوضاع و احوال کشورمان در حوزه های مختلف سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی و حتی امنیتی ، در ابتدا سیاست گذاری ها و نیز مدل و ساختار بومی متناسب با این شرایط طراحی و تعیین گردد و در ادامه، عناوین و سرفصل های محتوایی مناسب و درخوری همراه با بازنگری کتاب موجود درسی ، تدوین شود. ضمن آن که این عناوین و سرفصل های جدید بومی شده ، علاوه بر کتاب درسی ، می تواند راهگشا ، مفید و کاربردی برای طرح درس های دبیران عزیز باشد. نیل به این اهداف نیازمند یافته های علمی و پژوهشی بومی بوده تا مبنای برنامه ریزی ها قرار گیرند، در غیر این صورت نمی توان صرفا بر پایه دست آوردهای و یا نتایج پژوهش های بین المللی که از لحاظ ویژگی های فرهنگی، اقتصادی و فناورانه با کشور ما تفاوت دارند ، برای آموزش سواد رسانه‌ای اثربخش ، برنامه ریزی اصولی کرد. برنامه درسی و محتوای آموزشی از کشوری به کشور دیگر و به عبارت بهتر ، از یک حوزه فرهنگی به حوزه فرهنگی دیگر متفاوت است. این موضوع نشان می دهد نمی توان، صرفا سراغ محتوای آموزشی و شیوه های دیگران رفت و یا با تکیه بر یافته‌های پژوهشی سایر کشورها ، خود را از پژوهش های بومی بی نیاز دانست. البته استفاده از تجربه سایرین ضروری است اما جنس موضوع به گونه ای است که نمی توان از یافته ها و تجربه های بومی چشم پوشی کرد.
از جمله سئوالاتی که ضروری به نظر می رسد می بایست به آن پرداخته شده و پاسخ های درخوری به آن داده شود ، این است که ویژگی ها ، مشخصه ها و توانمندی های یک فرد دارای سواد رسانه‌ای با تأکید بر مصونیت بخشی نسبت جنگ روانی و رسانه‌ای چیست؟ آیا آموزش سواد رسانه‌ای جاری نظام آموزش و پرورش کشور ، قابلیت و ظرفیت ایجاد این ویژگی ها و توانمندی ها را دارد ؟ مکمل ها ، سرفصل ها، عناوین درسی و راهکارهای محتوایی درس “تفکر و سواد رسانه‌ای” چه باید باشد؟
آنچه ضروری به نظر می رسد این است که به دلیل فقدان یافته های پژوهشی کافی در خصوص آموزش سواد رسانه‌ای و نقش آن در مصونیت سازی دانش‌آموزان در قبال جنگ رسانه‌ای ، می بایست به تولید علمی در این زمینه اهتمام جدی داشت. البته می دانیم که مفهوم و حتی عبارت “جنگ رسانه‌ای” به مذاق برخی نخبگان و اندیشمندان ، خوشایند نیست ، اما حقیقتی کتمان ناپذیر است . جنگی که در این سال‌ها و ماه ها و روزها ، به تعابیر مختلفی همچون جنگ شناختی ، جنگ روایت ها، جنگ نرم ، مهندسی اجتماعی ، انقلاب مخملی ، ناتو و شبیخون فرهنگی ، جنگ تبلیغاتی ، جنگ عقیده ها و افکار ، جنگ تبلیغاتی ، عملیات روانی و … از آن یاد شده است و به نظر نگارنده نباید بحث ، جدال و توقفی روی تفاوت این تعابیر و مفاهیم داشت چرا که برایند ، مرکز ثقل و وجه اشتراک آنها ، وقوع نزاعی جهت دست یابی به افکار مردم و اراده آنهاست . اجمالا آنکه با پژوهش و تولید علم در این اتمسفر است که می توان انتظار داشت آموزش سواد رسانه‌ای ، اثرگذاری شایسته و بایسته ای را بویژه برای نوجوانان و دانش‌آموزان به دنبال داشته باشد . در غیر اینصورت ، علیرغم پرداخت و صرف هزینه های مادی و معنوی بسیار در کشور ، شاهد تزلزل ، بی ثباتی و بهم ریختگی فکری مردم بویژه نوجوانان و جوانان نسبت به انبوهی از پیام ها و هجمه های رسانه‌ای خواهیم بود.

محمود احمدی
مدیر کانون هنر و رسانه منظومه